EMW – wschodnioniemieckie BMW z NRD

Po zakończeniu II wojny światowej Niemcy zostały podzielone na strefy okupacyjne. Nowy stan rzeczy odcisnął piętno na wszelkich aspektach społeczno-gospodarczych. Oczywiście miał również wpływ na motoryzację…

Korzenie EMW z Eisenach sięgają drugiej połowy lat 30. XX wieku. Wówczas, a dokładniej w 1936 roku, światło dzienne ujrzała 4-drzwiowa limuzyna oznaczona symbolem 326. Na bazie jej skróconej ramy zbudowano modele 320 (1937 r.), 327 (1937 r.), 321 (1938 r.) oraz 335 (1939 r.). Wszystkie miały rzędowe 6-cylindrowe silniki i były produkowane w tamtejszej fabryce.

Po rozpoczęciu II wojny światowej produkcja cywilnych samochodów trwała, jednak tempo systematycznie spadało. Aliantom udało się zatrzymać niemiecką ofensywę na wszystkich frontach, a przemysł III Rzeszy zaczął być nękany regularnymi nalotami. Odpowiedzią były próby przesuwania produkcji zbrojeniowej w głąb kraju przy jednoczesnym ograniczaniu liczby wytwarzanych towarów luksusowych. W czasie wojny stały się nimi samochody osobowe. Na dobrą sprawę od 1942 roku były bezużyteczne, ponieważ tradycyjne paliwa zostały zarezerwowane dla armii, a jedyną alternatywą dla kierowców stały się generatory gazu drzewnego. Produkcja samochodów osobowych w Eisenach została zatrzymana w 1941 roku. W 1942 roku fabryka rozpoczęła wytwarzanie motocykli R 75 przy użyciu maszyn i narzędzi, które przetransportowano z Monachium. Bawarski oddział firmy skupił się natomiast na produkcji silników lotniczych. Jednoślady powstawały w Eisenach do 1944 roku.

 POWOJENNE LOSY FABRYKI

Mimo alianckich bombardowań zabudowania fabryki w Eisenach w stosunkowo niezłej kondycji przetrwały wojnę. Rozkazem Hitlera zakład miał zostać wysadzony w kwietniu 1945 roku. Tak się jednak nie stało. W pierwszych dniach kwietnia wschodnioniemieckie Eisenach wraz z fabryką samochodów znalazło się pod kontrolą amerykańskich wojsk. Stan rzeczy nie trwał długo. W trakcie odbywającej się w lutym 1945 roku konferencji jałtańskiej alianci uzgodnili, że Turyngia w całości wejdzie w skład radzieckiej strefy okupacyjnej. Zmiana warty nastąpiła w lipcu.

Nowi zarządcy byłego zakładu BMW weszli w posiadanie linii produkcyjnych, maszyn oraz gotowych podzespołów – część z nich została ukryta na terenie pobliskich kopalni. Dlaczego fabryka w Eisenach nie podzieliła losów innych zakładów przemysłowych, których wyposażenie po rozebraniu na części i zapakowaniu do skrzyń kolejnymi transportami pojechało w głąb ZSRR? Wiele źródeł podaje, że stojący na czele motocyklowej części fabryki Albert Seidler postanowił przekonać okupantów do zasadności pozostawienia obiektu w dotychczasowym miejscu oraz możliwie szybkiego wznowienia produkcji. Kartę przetargową stanowiło kilka naprędce przygotowanych BMW 321 oraz około 220 motocykli R35. Działanie przyniosło oczekiwany efekt. Fabryka w Eisenach otrzymała rozkaz dostarczenia trzech tysięcy egzemplarzy BMW 321 oraz motocykli BMW R35.

Kwestii wznowienia produkcji oczywiście w żaden sposób nie konsultowano z centralą BMW w Monachium. Pierwszych kilkadziesiąt egzemplarzy BMW 321 i BMW R35 powstało w listopadzie i grudniu 1945 roku. W latach 1946 – 1947 zmontowano kilkanaście sztuk BMW 326 w wersji sedan i roadster.

Produkcję BMW 321 utrzymano do 1949 roku. W tym czasie powstało kilka tysięcy samochodów. Dokładne liczby nie są znane. Zwykle mówi się o 5000 – 9000 egzemplarzy. Motocykl R35 powstawał natomiast do 1955 roku. Przez dekadę udało się zmontować ok. 75-85 tys. sztuk. Warto wiedzieć, że nie były to wyłącznie klony przedwojennego BMW R35. Inżynierowie z Eisenach podjęli próby modernizacji sprzętu. W 1952 roku rozpoczęto produkcję R35/2, w której umieszczoną na zbiorniku dźwignię zmiany biegów zastąpiono nożnym wybierakiem. W trosce o właściwości jezdne oraz komfort kierowcy tylne koło nie zostało na sztywno przytwierdzone do ramy – w produkowanym od 1953 roku R35/3 prowadziło je suwakowe zawieszenie z olejowymi amortyzatorami oraz progresywnymi sprężynami.

SZANSA NA DALSZY ROZWÓJ

Kwestie dalszych losów zakładu oraz sposobów zarządzania zaczęły klarować się stosunkowo szybko. W październiku 1946 roku fabryka została przemianowana na Awtowelo Werk BMW Eisenach i weszła w skład Staatliche Sowjetische Aktiengesellschaft Awtowelo.

Pierwszym „własnym” samochodem BMW Eisenach był model 340, który zadebiutował w 1949 roku podczas targów w Lipsku. Auto powstało w wyniku gruntowej modernizacji przedwojennego BMW 326. Charakterystyczne nerki BMW zastąpiono rozłożystą atrapą z poziomym użebrowaniem, usunięto boczne wywietrzniki komory silnika, przednie reflektory zintegrowano z błotnikami, które w znacznym stopniu wydłużono. Moc sześciocylindrowej jednostki napędowej o pojemności dwóch litrów wzrosła z 45 do 55 KM. Drobne usprawnienia techniczne wprowadzono także w innych podzespołach. Do wykonania prac posłużyły narzędzia i maszyny przetransportowane z berlińskiej manufaktury Ambi-Budd, która niemal do samego końca II wojny światowej wytwarzała różnorodne poszycia z blachy, w tym nadwozia samochodów oraz elementy samolotów. Napięcia polityczne między wschodnią i zachodnią częścią Niemiec oraz wprowadzenie odrębnych walut uniemożliwiło zamawianie części u poddostawców, którzy przygotowywali elementy do przedwojennego BMW 326. Zmiana niezbyt dobrze wpłynęła na jakość pojazdu.

BMW 340 było dostępne jako sedan z miejscami dla pięciu lub sześciu osób (340-0, 340-2 od 1950 r.). Dla klientów potrzebujących bardziej funkcjonalnych pojazdów przygotowano kombi (340-7) oraz furgony w wersji zamkniętej (340-3) i przeszklonej (340-4). Ładowność użytkowych odmian sięgała 500 kg. Ostatnie egzemplarze modelu 340 powstały w marcu 1954 roku. Model odniósł spory sukces. Wyprodukowano łącznie ponad 21 tysięcy sztuk.

Równolegle z pracami nad modelem 340 prowadzono badania nad prototypami. W 1949 roku światło dzienne ujrzały przynajmniej dwie wersje roadstera, które zostały stworzone na bazie limuzyny. Kolejnym prototypem był aerodynamicznie zoptymalizowany wariant S1. Te samochody z całą pewnością nie trafiły do produkcji seryjnej. W krótkich seriach prawdopodobnie powstały EMW 341 (rozwojowa wersja modelu 340) oraz 342 i 343 – trójbryłowe sedany z wyraźniej niż w 340 zaznaczoną częścią bagażową. Niektóre podzespoły modelu 340 zostały użyte do przygotowania krótkiej serii wojskowego BMW 325-3.

Więcej znaków zapytania znajdziemy w powojennej historii BMW 327. Według części źródeł, produkcja usportowionego samochodu została wznowiona już w 1947 roku. Z danych Automobilbaumuseum z Eisenach wynika jednak, że nastąpiło to dopiero w 1950 roku. Produkcja została ostatecznie zakończona w 1955 roku. W Eisenach powstawały wersje roadster 327-2 oraz coupé 327-3 w łącznej liczbie kilkuset egzemplarzy. Najprawdopodobniej w podobnym okresie udało się również zbudować krótką serię 335. Dokładne liczby nie są jednak znane.

TRUDNY PROBLEM Z PRAWAMI DO MARKI

Podczas gdy w Eisenach w najlepsze trwała produkcja pojazdów sygnowanych logo BMW, bawarski koncern był w poważnych tarapatach. Przed II wojną światową to właśnie zakład we wschodniej części Niemiec był odpowiedzialny za produkcję samochodów marki BMW. W Monachium powstawały natomiast motocykle, silniki oraz niektóre podzespoły. W trakcie wojny fabryka w Monachium skupiła się na produkcji silników lotniczych. Podobnie jak inne zakłady zbrojeniowe znalazła się na celowniku alianckich bombowców…

Bezpośrednio po wojnie prawowity właściciel marki BMW nie był więc w stanie rozpocząć produkcji samochodów. Kolejnym problemem był tymczasowy „opiekun” fabryki w Eisenach. Miasto znalazło się na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej. Fabryka nie została potraktowana jako składowa reparacji wojennych, więc istniał cień szansy na jej odzyskanie. Do 7 października 1949 roku, kiedy Niemiecka Republika Demokratyczna stała się odrębnym państwem… Kwestia praw do marki znalazła finał w sądzie. Wizja dotkliwych sankcji gospodarczych zakończyła okres stosowania przez fabrykę w Eisenach logotypów BMW. Do zmian doszło w 1952 roku, kiedy zakład został przekazany rządowi NRD. Fabryka weszła w skład zrzeszenia przemysłowego IFA jako VEB IFA Automobilfabrik EMW Eisenach. Od połowy roku wszystkie pojazdy z Eisenach występowały pod marką Eisenacher Motorenwerke, w skrócie EMW. Zmianie uległ również logotyp. Niebieską barwę w szachownicy zastąpiono czerwoną, natomiast belki między nimi zaczęły przypominać różę wiatrów.

BMW produkowane wkrótce po wojnie w Eisenach są kolekcjonerskimi rarytasami. Dokładnie nie wiadomo, ile z nich przetrwało próbę 60 lat. Ze względu na liczbę wyprodukowanych egzemplarzy najłatwiej zdobyć motocykle oraz model 340. Białym krukiem jest natomiast 327. Po wojnie w Eisenach powstało ok. 500 egzemplarzy, z których zaledwie 150 miało nadwozie typu coupé. Szacowane wartości odrestaurowanych samochodów przekraczają 120 tysięcy dolarów.

Warto pamiętać, że wszystkie samochody BMW, które trafiły na rynek w latach 1945 – 1951, powstały w kraju należącym do bloku wschodniego. Wiele pojazdów trafiło do ZSRR oraz krajów satelickich w ramach reparacji wojennych. Pozostałe egzemplarze modeli 321, 327 i 340 wyeksportowano do krajów zachodniej części Europy oraz Skandynawii.

W 1955 roku definitywnie zakończono produkcję samochodów bazujących na przedwojennych modelach BMW. Rozpoczęcie nowego rozdziału podkreślono zmianą nazwy na VEB Automobilwerk Eisenach. Niedługo później mury historycznego zakładu zaczęły opuszczać kolejne generacje Wartburgów…

Produkcja w liczbach (dane wg BMW Vintage & Classic Car Club of America)

Norweska historia pewnego EMW 340

Pasjonatów limuzyny z Eisenach można znaleźć na całym świecie. Jednym z nich jest Kjell-Ivar Søreng, który posiada EMW 340-2 z 1953 roku. Norweg rozpoczął restaurację samochodu w 1989 roku. Po kilku latach prac pojazd odzyskał dawny blask.

Przez blisko 60 lat samochód miał zaledwie trzech właścicieli. Pierwszy z nich odebrał pachnące nowością auto w salonie w norweskim Bodø – miejscowości położonej kilkadziesiąt kilometrów na północ od linii koła podbiegunowego. Kjell-Ivar Søreng szacuje, że na terenie Norwegii znajduje się około 40 sztuk BMW i EMW 340 w różnym stanie, jednak tylko 10 z nich posiada tablice rejestracyjne.

Pieczołowicie odrestaurowane EMW Kjell-Ivara okazało się doskonałym kompanem wypraw. Aktualny właściciel wybrał się nim na kilka rajdów i zlotów zabytkowych pojazdów, a także wakacyjnych eskapad. Pierwszym sprawdzianem dla odnowionego samochodu była wyprawa do Danii w 1997 roku. Trzy lata później limuzyna poczuła pod kołami szkocki asfalt. W 2002 roku Kjell-Ivar wziął udział w wyprawie na Lofoty – wyspy położone za kołem podbiegunowym. Przy okazji udało się odwiedzić Bodø. Na tym nie kończy się barwna historia prezentowanego samochodu. Posiadacz wschodnioniemieckiej limuzyny wychodzi z założenia, że klasyczne pojazdy nie powinny odpoczywać w garażach. Prezentowane EMW po 51 latach zawitało w Eisenach, by wraz z 28 innymi BMW i EMW wziąć udział w zlocie. Uczestnicy spotkania odwiedzili m.in. fabrykę i zamek Wartburg. W ubiegłym roku prezentowane na zdjęciach 340-2 uświetniło czwartą edycję BMW/EMW Treffen w niemieckim Hasenwinkel. Dystanse pokonywane w trakcie wypraw sięgały 1500-1600 kilometrów, jednak samochód nie zawiódł.

Po odrestaurowaniu EMW 340-2 Kjell-Ivar nie spoczął na laurach. W 2005 roku do jego garażu przybyło wyprodukowane w Eisenach BMW 321 z 1939 roku. Trzy lata później zbiory wzbogaciło… EMW 327 z 1954 roku! Oba samochody wkrótce odzyskają dawny blask.

Łukasz Szewczyk

Fot. BMW, BMW Group Archive, Kjell-Ivar Soreng